PREMIUM
Marilyn en Jacqueline Johnson (eerste en derde van
links), de dochters van Ida en Freddy Johnson, iets later in kamp Liebenau. Met
Amerikanen werd minder ruw omgegaan, aangezien ze konden worden geruild met
krijgsgevangenen. © Collectie Kamp Amersfoort
Weinig bekend over het lot van de 700 vrouwen in Kamp
Amersfoort: geweld was óók voor hen aan de orde van de dag
Over Nationaal Monument Kamp Amersfoort is veel
geschreven, maar slechts weinig over het lot van de 700 vrouwen die hier ook
gevangen zaten. Reden voor historicus Floris van Dijk om, samen met stagiaire
Lilia Weber, een onderzoek op touw te zetten.
Jeroen de Valk 02-07-25,
19:31
Enkele van hun conclusies: de vrouwen waren sterk in de
minderheid en kregen in zekere zin een betere behandeling; de meesten werden
niet kaalgeschoren en mochten hun eigen kleren en nog wat bezittingen behouden.
Maar anderzijds kregen ze vrijwel allemaal ook te maken met het inferieure
voedsel of het ontbreken daarvan, en het gedwongen verblijf achter prikkeldraad.
Dit is te lezen in het artikel Female
prisoners in Kamp Amersfoort dat Van Dijk en
Weber publiceerden in het aan het herinneringscentrum gelieerde magazine In
Beeld. Van Dijk, als historicus verbonden aan Kamp Amersfoort: „Onze directeur,
Micha Bruinvels, onderkent sterk het belang van onderzoek. Ik had al een lijst
opgesteld met zo’n 25 onderbelichte onderwerpen. Samen met Lilia kwamen we bij
het lot van de vrouwelijke gevangenen.’’
Floris van Dijk, Kamp Amersfoort
Het gaat de auteurs om waarheidsvinding en niets dan de
feiten. Dat blijkt als ze stuiten op de getuigenissen van een gevangene, die
meende er als klein kind bij te zijn geweest toen vrouwen in een afgesloten
ruimte werden verkracht en vermoord. De auteurs zetten vraagtekens bij het
waarheidsgehalte; dit vanwege de vage beschrijvingen, de onwaarschijnlijke
vermelding van ‘zigeunerinnen’ op deze locatie en de al even onwaarschijnlijke
data.
Bovenkant formulier
Onderkant formulier
Edith Stein, de filosofe die heilig werd verklaard. ©
Collectie Kamp Amersfoort
Ook laten ze zich niet verleiden om op voorhand uit te
gaan van seksuele intimidatie. Van Dijk: ,,Onze indruk is dat de mannelijke
gevangenen dusdanig bezig waren met het pure overleven, dat gedachten aan
erotiek ver weg waren. Dat meldt ook een gevangen arts. Mishandeling,
dwangarbeid en honger waren er aan de orde van de dag.’’
Enkele bewakers werden zelfs gestraft toen ze een praatje
maakten en een sigaretje rookten met de verzetsstrijder Sabine Zuur; zij was
immers veroordeeld tot eenzame opsluiting.
Jodinnen
In Kamp Amersfoort zaten ongeveer 47.000 personen
gevangen. De administratie werd in april 1945 in brand gestoken door de nazi’s,
maar onderzoekers hebben sindsdien de identiteit van ruim 36.000 personen kunnen
achterhalen. Slechts één op de 50 geïdentificeerde gevangenen was een vrouw,
totaal een kleine 700.
De grootste groep bestond uit Jodinnen; dat waren er 500,
van wie ten minste de helft de oorlog niet zou overleven. De meesten werden
vermoord na transport naar kampen elders. Onder hen bevonden zich Eva Hamburger
en vijf van haar zeven kinderen. Zij allen kwamen om. Haar elders verblijvende
echtgenoot schreef populaire streekromans onder de naam Herman de Man.
De bekendste onder hen was Edith Stein (1891–1942), een
filosofe die zich tot het katholicisme had bekeerd en in het klooster ging. Ze
zou worden vergast in Birkenau. In 1998 werd ze heilig verklaard als ‘Teresa
Benedicta van het Kruis’.
De in kwantitatief opzicht tweede groep bestond uit 152
vrouwen met een mogelijk Amerikaanse nationaliteit. Tot hen behoorden Ida
Johnson-Mack en haar twee dochters. Hun echtgenoot en vader was jazzpianist
Freddy Johnson (1904 – 1961), die in Nederland vaak met tenorsaxofonist Coleman
Hawkins had gewerkt. Hawkins had – evenals meer zwarte Amerikaanse musici - de
bui zien hangen en was snel geremigreerd.
Maar de familie Johnson vermoedde
veilig te zijn. Dat waren ze aanvankelijk ook en Johnson werkte onverstoorbaar
door, tot eind 1941. Volgens het blad Jazz
Bulletin belandde de pianist in het Beierse
interneringskamp Tittmoning waar hij zelfs wat mocht musiceren, tot een
gevangenenruil in maart 1944. De mogelijkheid tot zo’n uitruil maakte dat met de
Amerikanen wat minder ruw werd omgegaan; ze konden fungeren als wisselgeld.
Johnsons echtgenote en ten minste één van zijn dochters
waren in Kamp Amersfoort getuige van de mishandeling van Salomon de Miranda: de
uitgehongerde, bejaarde Amsterdamse ex-wethouder die pas na dagenlange
gruwelijkheden zou bezwijken.
Zinloos geweld was aan de orde van de dag
Sabine Zuur, verzetsstrijder uit Den Haag. © Collectie
Kamp Amersfoort
Sabine Zuur werd op 27 augustus 1943 veroordeeld voor
spionage en Feindbegünstigung,
hulp bieden aan de vijand. Zij wordt via Polizeiliche
Durchgangslager Amersfoort naar
concentratiekamp Ravensbrück vervoerd en op de namiddag van 1 november 1943 daar
geregistreerd. Ze krijgt het nummer 24597 en een rode stoffen driehoek op haar
mouw: het teken voor politieke gevangenen. Als Nacht und Nebel gevangene mag
Sabine vanaf haar veroordeling geen contact met haar familie onderhouden. De
komende maanden werkt ze onder andere in de Siemens-fabriek.
Sabine is in 2012 op 93 jarige leeftijd overleden.
Nationaal Monument Kamp Amersfoort, anno 2025. © Saskia
Berdenis van Berlekom
Naast Jodinnen en Amerikanen verbleven ook twee kleinere
groepen in Kamp Amersfoort: enkele tientallen verzetsstrijders en tenminste één
Jehovah’s Getuige. Van Dijk noemt nadrukkelijk Sabine Zuur, die behoorde tot het
Haagse verzet met onder anderen de ‘soldaat van Oranje’, Erik Hazelhoff
Roelfzema. Met de echte soldaat van Oranje, Peter Tazelaar, trouwde zij na de
oorlog.
Vrijwel allemaal moesten ze een uur lang lopen van het
station naar het Kamp. Daar kregen ze een geschreeuwd ‘welkomstwoord’ van de
commandant met de huisregels: vrouwen en mannen werden gescheiden, en het was
verboden om ’s nachts de barakken te verlaten.
Een oude man die vanwege diarree niet kon wachten op de nachtelijke rij voor de toiletten, zette net een stapje te ver en werd doodgeschoten. Zoiets was slechts intimidatie en diende verder geen enkel krijgskundig doel. In Kamp Amersfoort voerde sadisme hoogtij.